به مناسبت سالگرد ارتحال امام خمینی و روز جهانی محیط زیست؛
محیط زیست در اندیشه فقهی امام (ره)، لزوم بازگشت به فقه تمدن ساز
پرشین رز: رئیس مؤسسه بحرالعلوم با یادآوری اهمیت محیط زیست از دیدگاه امام (ره) اظهار داشت: تبیین فقهی، سبب نهادینه شدن اخلاق زیست محیطی خواهد شد و به شكل گیری تمدن و فرهنگ زیست محیطی منجر خواهد شد.
حجت الاسلام والمسلمین سید مهدی طباطبایی، رئیس مؤسسه بحرالعلوم، به مناسبت سالگرد ارتحال امام خمینی (ره) و روز جهانی محیط زیست، در گفتگو با خبرنگار مهر درباره جایگاه محیط زیست در اندیشه فقهی امام خمینی (ره) گفت: با پیروزی انقلاب اسلامی و تشكیل حكومت، سوال های بسیار زیادی پیش روی فقه اسلام قرار گرفت كه دامنه آن خیلی از مسائل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی را در بر می گرفت. اجتهاد و فقاهت پویای امام خمینی رحمت الله مقابل این نكته ی بسیار مهم را مورد ملاحظه داشت، كه فقه سنتی با رویكرد و مبانی خاصی كه دارد، هیچ گاه پاسخگوی چنین مسائلی نیست و منطبق با مقتضیات این زمان نیست. طباطبایی اضافه كرد: این نگاه خاص امام به فقه، رفته رفته در اقتصاد، موسیقی، هنر، ورزش، و حتی موضوعاتی چون شطرنج خودرا نمایان كرد و مسائلی اجتماعی چون حضور زنان در عرصه تصمیم گیری و اداره جامعه، كه در دهه چهل، مورد اعتراض خیلی از فقیهان بود، نه تنها جایز، كه مورد تاكید قرار گرفت. وی اشاره كرد: امام (ره) به خوبی این واقعیت را درك كرده بود و به حوزه ها اعلام می كرد كه فقه سنتی هیچگاه نمی تواند حكومت را اداره كند و برای نظم، توسعه و نیازهای اجتماع، نسخه ای قابل قبول را عرضه نماید. بعنوان نمونه، ایشان در مورد، مبانی فقهی انفال در فقه سنتی و موانعی كه در امتداد زندگی اجتماعی امروز ایجاد می كند، می فرماید «این كه انفال بر شیعیان تحلیل شده است، (منجر به این می شود كه بگوییم) امروز هم شیعیان می توانند بدون هیچ مانعی با ماشین های كذایی جنگل ها را از بین ببرند و آنچه را كه موجب حفظ و سلامت محیط زیست است را نابود كنند و جان میلیون ها انسان را به خطر بیاندازند و هیچكس هم حق نداشته باشد مانع آنها باشد.»طباطبایی افزود: امام سپس به نمونه هایی دیگر از معضلات اجتماعی اشاره می كند كه مبانی فقهی گذشته، كارآمدی لازم در حل آنها را ندارد، و این طور نتیجه می گیرد كه «و بالجمله آنگونه كه جنابعالی از اخبار و روایت برداشت دارید تمدن جدید به كلی باید از بین برود و مردم كوخ نشین بوده و یا برای همیشه در صحراها زندگی نمایند.» (صحیفه امام جلد ۲۱ صفحه ۱۴۹)رئیس مؤسسه بحرالعلوم اشاره كرد: ملاحظه می كنید كه مرحوم امام، فقه را در خدمت زندگی جدید و اجتماع، با نیازها و مقتضیات خاصی كه دارد، می داند، تا فقه، این نیازها را برای حل كردن مشكلات مردم برطرف كند و همانطوری كه می فرماید اگر بخواهیم برداشت متحجرانه از روایات داشته باشیم، مجبور هستیم بگوییم مردم زندگی اجتماعی خودشان را رها كنند و به صحرا بروند و همان زندگی سنتی قدیمی را داشته باشند. طباطبایی با اشاره به اینكه امام (ره) در دو جهت، فقاهت پویای منطبق با نیازهای اجتماعی را توسعه بخشیده اند توضیح داد: اول در مقام فتوا و حكم شرعی، كه در پاسخ به سوال های مختلف دولت و مردم ارائه فرموده اند و خیلی از بن بستهای فقهی را حل كرده اند؛ مانند تخریب جنگل ها، انفال، مصرف بی رویه آب، جاده سازی، حفر چاه های غیرمجاز، و … كه در هیچیك از این موارد، برمبنای مبانی فقه سنتی فتوا نداده اند؛ و دوم ترسیم مبانی فقه پویای اجتماعی و حكومتی در حوزه ی مسائل محیط زیست. وی تصریح كرد: آیت الله العظمی خمینی، به جز فتوا، كوشیدند در شرایط مختلف و بر حسب موقعیت های خاص اجتماعی، به بیان «مبانی فقه اجتماعی» و حكومتی بپردازند و فقه را در مسیری قرار دهند كه بتواند نیازهای عصر را برطرف سازد. طباطبایی آگهی داد: متأسفانه هم اكنون بازگشت متحجرانه ای را از جانب بعضی از اندیشمندان حوزوی شاهد می باشیم و نگاهی كه در پاره ای از معضلات مشاهده می شود، هیچ گاه با این مبانی و آرمانهای فقهی ایشان، سازگار نخواهد بود. این واپس گرایی را می توانیم در مسائل مختلف اجتماعی شامل محیط زیست و غیر آن مشاهده نماییم، مانند صید، نگهداری حیوانات، ازدواج در سنین پایین، اسیدپاشی، مهریه، دیه زنان، گردشگری، حقوق معلولین، حیوان آزاری، بانكداری و … مشاهده نماییم كه بررسی هر یك، نیازمند مجالی مستقل است.لزوم توجه به مقتضیات زمان و مكان در اجتهادرئیس مؤسسه بحرالعلوم اشاره كرد: با عنایت به اینكه احكام اسلامی، جهان شمول و مورد استفاده ی همه ی جوامع است، فقهای هر عصر باید طبق شرایط جوامع، احكام را از منابع آن بهره برده و احكام حوادث و وقایع را بیان كنند. به فرموده شهید مطهری «شرایط و محیط های گوناگون در افكار فقیه تأثیر دارد». (كتاب ده گفتار صفحه ۱۰۰)طباطبایی اشاره كرد: در اندیشه امام خمینی، توجه به نیازهای زمان و مكان، در اجتهاد و فقاهت، بعنوان یكی از كلیدی ترین ابزار پاسخگویی به سوالات بشر در عصر كنونی و خروج از سلفی گری و ورود به كارگشایی فقه برای ایجاد جامعه ای سالم و زندگی توأم با آرامش برای اجتماع مسلمانان می باشد. ایشان در یكی از فرمایشات می فرماید «زمان و مكان دو عنصر تعیین كننده در اجتهاد هستند، مسئله ای كه در قدیم دارای حكمی بوده است به ظاهر همان مسئله در روابط حاكم بر سیاست، فرهنگ، اجتماع و اقتصاد یك نظام، امكان دارد حكم جدیدی پیدا كند، بدان معنا كه با شناخت دقیق روابط اقتصادی و سیاسی، همان سوژه اول كه از نظر ظاهر با قدیم فرقی نكرده است، واقعاً سوژه جدیدی شده باشد، حكم جدیدی را می طلبد. مجتهد باید به مسائل زمان خود احاطه داشته باشد». (صحیفه امام، ج ۲۱، ص ۲۸۸-۲۹۰)وی اشاره كرد: ملاحظه می كنید كه خیلی از معضلات و مسائل زیست محیطی را می توان با این مبنا حل كرد و به درستی سبك زندگی مردم را برمبنای نیازهای روز به سمت احترام به محیط زیست، آسایش و راحتی آنها و همین طور حفاظت از میراث آیندگان نسبت به محیط زیست سوق داد. بعنوان مثال اگر در گذشته حفر چاه مجاز بوده است و برداشت آب بدان وسیله برای كشاورزی و هر گونه فعالیتی اشكالی نداشته است، مقتضیات این زمان حكم می كند كه با عنایت به محدود بودن منابع آبی زیرزمینی و ازدیاد جمعیت و تغییرات اقلیمی، حفر چاه طی یك پروسه مشخص قانونی باشد و با كسانی كه بدون مجوز چاه حفر می كنند یا به مقدار خارج از ضابطه آب برداشت می كنند، برخورد مقتضی صورت گیرد. طباطبایی تصریح كرد: حالا شما ملاحظه می كنید با تسامح و سهل انگاری در اجرای این قانون، چه بلایی بر سر سفره های آبی زیرزمینی و منابع استراتژیك آبی كشور وارد آمده است. اگر در گذشته هرگونه كشت برای افراد مجاز بوده و شرع و فقه هم منعی برای آن نداشته است، امروز با عنایت به محدودیت های منابع آبی، فقیه می تواند از جهت فقهی در مناطقی كه نباید زراعت های آب بر انجام داد، كشت هایی خاص را منع كند و آنرا حرام اعلام نماید، چون این امرهمان طوری كه حضرت امام به ظرافت بدان اشاره نموده است، از باب اتحاد سوژه نیست، بلكه در گذشته سوژه مسئله حفر چاه بوده، بدون لطمه رساندن به محیط زیست و منابع آبی، اما امروز، سوژه مسئله حفر چاه به شكلی ست كه سبب تخریب محیط زیست و منابع آبی می شود. از این روی برمبنای نظریه ی زمان و مكان، فقیه باید سوژه شناس باشد و مسائل فقهی را در چارچوب موضوعات جدید و شرایط خاصی كه همراه آن موضوعات است، مورد بررسی قرار بدهد.مصلحت از دیدگاه امام خمینی (ره)رئیس مؤسسه بحرالعلوم اظهار داشت: از دیدگاه امام راحل، چه مصلحت جامعه، مصلحت افراد، و مصلحت اسلام، هر یك به صورتی تأثیر گذار در جهت گیری اجتهاد و صدور فتواست و توجه به این مبنای سترگ فقهی، می تواند مسائل لاینحل فقهی را به خوبی تبیین و حل كند. طباطبایی تصریح كرد: در خیلی از موارد اختلافی میان شورای نگهبان و مجلس شورای اسلامی بر سر بعضی از قوانین اجتماعی كه آن قوانین مطابقت با فقه سنتی ما نداشته است، حضرت امام سفارش می كنند به رعایت مصالح اجتماعی و همین امر بود كه منجر به تأسیس مجمع تشخیص مصلحت نظام به فرمان ایشان شد. وی اشاره كرد: بر طبق این مبنا در مسائل مختلف زیست محیطی كه در شرایط عادی چه بسا فقه سنتی ساكت است و حكم خاصی در رابطه ی با آن ندارد، می توانیم به مقتضای مصلحت نظام و جامعه و اجتماع، احكام ویژه فقهی در ارتباط با آنها صادر نماییم. طباطبایی مثال زد: در بحران قتل عام پرندگان مهاجر كه از مناطق مختلف دنیا به تالاب های شمال و جنوب و جای جای كشور ما می آیند و مدتی را به استراحت یا تولید مثل سپری می كنند، ملاحظه می نماییم كه فقه سنتی هیچگاه مانع از صید این پرندگان نخواهد بود. فقه سنتی و فردگرا می گوید اینها پرندگانی هستند حلال گوشت و شكار آنها برای امرار معاش یا تغذیه اشكالی ندارد. اما اگر با یك بینش عمیق به این مساله نگاه نماییم، ملاحظه می شود كه این نوع قتل عام منجر گردیده است كه ما در دنیا بعنوان نخستین كشور در كشتار پرندگان مهاجر تلقی بشویم و اسلام، جمهوری اسلامی و تشیع مورد سرزنش، ملامت و وهن قرار بگیرند و دیگر جوامع ما را متهم به پاس نداشتن حقوق دیگران برمنابع حیوانی دنیا كنند. از این روی، بر طبق این مبنا فقیه حكم به حرمت صید بی رویه این پرندگان می كند.ضرورت بازگشت به فقه تمدن سازرئیس مؤسسه بحرالعلوم اشاره كرد: لازم است اشاره كنم به خیلی از معضلات و مسائل مهم زیست محیطی كه متأسفانه الان تنها در چارچوب قانون برای مردم بیان می شود، نه فتوای فقهی. گرچه هرگونه قانونی كه در جمهوری اسلامی تصویب شود، ما از جهت شرعی نیز ملزم به رعایت آن هستیم، اما آنگاه كه در كنار بُعد حقوقی، از جهت فقهی نیز این قوانین تبیین و تشریح شود، برای جامعه ای كه پای بند شریعت است، سبب نهادینه شدن اخلاق زیست محیطی بر اساس دین خواهد شد و به شكل گیری تمدن و فرهنگ زیست محیطی منجر خواهد شد. طباطبایی اشاره كرد: ما معتقدیم آنگاه می توان از فقه تمدن ساز سخن گفت، كه ملاك رفتار مردم جامعه، قانون نباشد، بلكه فتوا و فقه، و اخلاق دینی باشد. وی اشاره كرد: بعنوان نمونه اگر به صراحت فتوا داده شود كه صید پرندگان مهاجر حرام است، ریختن زباله در جنگل ها حرام است، برداشت بی رویه آب از چاه های حفر شده و یا حفر چاه غیر مجاز حرام است و سبب ضمان می گردد، از بین بردن تالاب ها حرام است و سبب ضمان است، صید حیوانات به خصوص حیوانات در معرض انقراض حرام است و یا بالعكس، فقیه، حكم به خیلی از رفتارهای موافق محیط زیست را بدهد مثلاً حكم كند كه با عنایت به نیازها و مقتضیات روز واجب است كه هر شخص مسلمان بعنوان مثال در سال تعدادی درخت بكارد و یا اینكه از وسایل نقلیه ی عمومی استفاده نماید و حكم هایی از این قبیل. همه اینها منجر به ایجاد اخلاق زیست محیطی بر اساس تمدن اصیل اسلامی می شود، نه بر اساس قوانین موضوعه حقوقی.
منبع: پرشین رز
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب